Arman Özdemir- 10 Eylül 2022 Futbol ligleri tekel niteliği gösterirler. Alışılageldik tekellerden ligleri ayıran en önemli unsur satılan ürünün sahadaki rekabet olmasıdır. Bu nedenle rekabet ekonomi açısından bir üründür.

Ürünün tanımlanmasında futboldan hareket edersek ortaya çıkanın ortak ürün niteliği arz ettiğini söyleyebiliriz (rekabetçi oyun). Örneğin futbol (diğer topluluk oyunları gibi) öncelikle aynı amaca yönelmiş bir grup insanı gerektiren ve onlarla aksi yönde hareket eden başka bir grup insan arasında oynanan ve bu haliyle oyun teorisi açısından mutlak rekabetçi nitelik arz eden sıfır toplamlı bir oyundur[1]. Spor müsabakalarını oyun teorik açıdan değerlendirirsek temel unsurlar sonuç belirsizliğive rekabet dengesidir. Takım sporlarında kazanma/kaybetme/beraberlik ya da zaman unsurunun uzadığı turnuva şeklindeki müsabakalar (her bir karşılaşma kendi içerisinde) dahi her zaman sıfır toplamlı oyunları ifade etmek durumundadır. Müsabakanın kazanılmasının kazanan açısından 1 olduğu kabulünde kaybeden açısından -1 olacaktır. Beraberlik iki takım açısından da 0 değerini vereceğini için oyun sıfır toplamlı olmak zorundadır.  

Belirttiğimiz üzere ürün sahadaki oyun olduğu için canlı izlenmedikçe/tüketilmedikçe değeri düşmektedir. Herhangi bir müsabakayı stadyumda ya da farklı bir yerde canlı izlemek isteyen kişinin ürüne biçtiği değer ile müsabakanın üzerinden zaman geçmesinden sonra biçeceği değer aynı olmayacaktır. Yani futbol sahadaki bir ürün olarak zaman duyarlıdır. 

Herhangi bir sportif aktiviteyi canlı izlemek isteyen bir kişi aktivitenin bulunduğu ilin hatta ülkenin dışında bulunması durumunda karşılaşmanın/yarışmanın yapılacağı alana ulaşma ücreti, alana giriş ücreti, temel ihtiyaçlar ve bazı durumlarda konaklama ücretini de karşılamak zorunda kalacaktır. Bünyesinde elemeler, gruplar bazen de aynı ülkeden birden fazla sporcunun katıldığı Dünya Kupası ve Olimpiyatlar gibi uluslararası spor organizasyonlarında ise söz konusu giderler oldukça artacaktır[2]. 

Bu noktada artık neredeyse herkesin kabul ettiği ev sahibi takım olmanın avantajlarına ve oradan da taraftar etkisine yazı çerçevesinde kısaca değinebiliriz.

Ev sahibi takım olmanın avantajlarının başında öğrenme veya alışkanlık/tanışıklık diyeceğimiz husus gelmektedir. Gerçekten de ev sahibi takım oyuncuları hem sahaya hem zemine hem de taraftara alışkındır. Bunların yanı sıra ev sahibi takım oyuncuları müsabakanın yapılacağı ilde bulunacakları için il ya da ilçeye de alışkanlık gösterirler.

Ev sahibi olmanın bir diğer avantajı ise seyahat yapma zorunluluğundan kurtulmaktır. Seyahatin konuk takım oyuncuları üzerinde negatif etkisi olduğu genel olarak kabul edilmektedir.

Bir diğer avantaj olarak ise bu kısa yazımızın konusunu oluşturan taraftar gelmektedir. Ev sahibi takım olmanın en önemli avantajı taraftardır. Taraftar takımına enerji ve motivasyon sağlarken rakip takımı olumsuz etkilemektedir. Tabii ki taraftar sayısı kadar etkin taraftar önemlidir. Taraftarın oluşturduğu psikolojik baskının hakem kararlarını doğrudan ya da dolaylı olarak etkilediği de kabul edilmektedir[3]. Taraftarın etkisi teknik direktör, oyuncular, hakem ve sahada görevli kişiler açısından farklı değerlendirilmektedir. Ev sahibi takımın futbolcuları maçın başlamasıyla birlikte daha saldırgan bir oyun sergileyebilir yahut teknik direktör içeride oynanan maçlarda diziliş farklılığına gidebilir yahut hakemler taraftar etkisiyle takdir haklarını ev sahibi takım lehine kullanabilir.

İngiliz takımları açısından binlerce maç üzerinde yapılan incelemede araştırmacılar taraftar etkisinin ortalama olarak maç başına 0.5 gol etkisinde olduğunu belirtmişlerdir[4].

İncelemeler genel olarak ev sahibi ve deplasman takımları arasında yapılan maçların dengeli dağıldığı ligler için yapılmıştır. Dağılımın dengesiz olduğu Dünya Kupası gibi turnuvalar açısından doğaldır ki bu yönlü çalışmalar bulunmamaktadır. Bazı yazarlar ev sahibi takım avantajını ölçümlemeye çalışmıştır. İlk olarak ev sahibi olarak alınan puanların tüm puana oranlaması yolu Pollard tarafından kullanılmıştır. Bunun yanı sıra ev sahibi olarak oynanan maçların %50’sinden fazlasının kazanılması olarak değerlendiren yazarlar olduğu gibi Bray tarafından ev sahibi takım olarak alınan puan yüzdesinin deplasmanda alınan puan yüzdesinden %5 fazla olması durumunda ev sahibi takım avantajından bahsedileceğini belirtmiştir[5]. Aynı yazarlar makalelerinde ilginç bir bulgu paylaşmaktadır. Oyuncu, taraftar, teknik direktör ve yorumcular tarafından iki müsabakalı elemelerden oluşan karşılaşmalarda ikinci maçın yapıldığı ev sahibi takımının daha avantajlı olduğunu belirtilmektedir[6]. Söz konusu yaklaşımların takım performansları göz önüne alındığında takım kaliteleri ve kadro genişlikleri, rotasyon vb... faktörler değerlendirildiğinde eksik kaldığı belirtilmelidir. 

Takım oyunu türü oyunlarda taraftarın sayısı ve etkinliğinin hakem kararlarını etkilediği, yol yorgunluğunun ve müsabaka alanına alışkanlığın önemli etkenler olduğu genel olarak kabul edilmekte ancak bireysel sporlarda söz konusu etkinin daha düşük olduğu ileri sürülmektedir[7]. Tesis avantajının da ev sahibi ekipte bulunduğunun kabul edilmesi gerekir. Seyahat yorgunluğuna ülkemiz açısından erken gidilen deplasmanlarda misafir takım oyuncularının kaldıkları otellerin etrafında davul çalınması veya havai fişek atılması gibi hareketlerin de misafir takım açısından dezavantaj oluşturduğunu söylemek gereklidir. 

Taraftar etkisinin sübjektif hakem kararlarının alınabildiği sporlar açısından daha yoğun olduğu düşünülmektedir. Mesela halter veya atletizm gibi sporlarda alınan kararlar objektif nitelik gösterirken jimnastik, boks yahut futbol gibi sporlarda hakemlerin belirli ölçülerde takdir hakları bulunmaktadır.

Teknik direktörlerin hücuma daha fazla dönük oyun kurgularının ev sahibi olunduğunda arttığı, hakemin etki altına alınmasının ev sahibi olunduğunda da arttığı belirtilmektedir.

Bunun yanı sıra stadyum değişikliğine gidildiğinde takımların ev sahibi olma avantajının azaldığı kabul edilmektedir.

Türkiye’de yapılan bir diğer çalışmada 1995/96 ve 2016/17 arasında Spor Toto Süper Ligdeki 6732 maç incelenmiştir. Çalışma sonuçlarına göre 6732 karşılaşmada ev sahibi takımlar 3441 galibiyet, 1627 mağlubiyet ve 1664 beraberlik elde etmiştir. 22 sezonun ortalaması dikkate alındığında ev sahibi olma avantajı %62.69 olarak belirlenirken ev sahibi takımlar deplasman takımlarına göre %65.75 daha fazla puan almıştır[8].

2015/2016 yılında şampiyon olan Beşiktaş’ın iç saha galibiyet oranı yaklaşık %81 iken deplasmanda oran %64 civarıdır. Takip eden yılda tekrar şampiyon olan Beşiktaş iç sahada mağlubiyet almazken galibiyet oranı %75 ve dış saha bilançosu yine %64 civarında olmuştur. Söz konusu sonuçların ilki statsız diğeri ise yeni stadın açılışından sonra gerçekleşmiştir. Burada açık olarak görüleceği üzere taraftar etkisi mevcut olmasına karşın belirttiğimiz bazı etkenler mevcut bulunmamaktadır.

Yukarıda belirttiğimiz üzere takım performansı ve yetenekler ev sahibi olma avantajına etki eden önemli durumlardandır. Gerçekten de yabancı yazımda her hangi bir ev sahibi i takımının j takımını yenme durumu ölçülürken oyuncu yetenekleri de göz önüne alınmış ve Stefani ve Clarke tarafından şu formül geliştirilmiştir[9].

w_ij=u_i – u_j+ h_i + Σ_ij

Burada w_ij, i’nin ev sahibi olduğu maçlarda i ve j galibiyet marjını, u_i, i takımının yeteneğini/performansını, h_i, i takımının ev sahibi avantajını ve Σ_ij rastgele hatayı belirtmektedir. Bir çok ligde olduğu gibi benzer bir örneklemeye footystats verileri etrafında Brezilya Serie B maçları içinde varılabilmektedir[10].

49% Ev Sahibi Galibiyet

34% Beraberlik

17% Deplasman Galibiyet

Burada taraftarlık etkisini ve sayısını artıran diğer boyuta da kısaca değinmek gereklidir. Taraftarlık uzun sürelere yayılan arkadaşlıklar, arkadaşlıklar da doğal olarak toplumsal olaylara yaklaşımda belirli ölçülerde evreni yakın mecralardan algılamayı getirmektedir. Üzerine tezler yazılan (örn; Deniz CENGİZ tarafından yazılan Bahçeşehir Üniversitesi SBE, Spor Bölümü, Futbolun Ve Futbol Taraftarının Toplumsal Olaylara Etkisi “Beşiktaş Taraftar Grubu: Çarşı isimli yüksek lisans tezi) belgeseller çekilen taraftar grubu Çarşı toplumsal olaylara müdahil oluşuyla diğer gruplardan farklılık göstermekte bu durum ise taraftar etkinliğini/sayısını artıran bir hal olarak ortaya çıkmaktadır. Çarşı ülkedeki en etkin taraftar grubu olmakla birlikte kişilerden öte ilkelerle kendisini ifade etmektedir. Yazımızın başlığına ilham olan olay 24 Ağustos 2006 yılındaki bir kongreye dayanır. Bu kongrede Uluslararası Gökbilim Birliği (IAU) tarafından Plüton gezegenlik statüsünden çıkarılarak cüce gezegenler statüsüne alındı. Kongrede gezegen olarak nitelenmek için belirlenen 3 kriter bulunmaktaydı; 1. Güneşin etrafında dönnmek 2. Yaklaşık küresel bir şekle sahip ve 3. Etrafının temiz olması. Bu kriterlerin ilk ikisini sağlayan Plüton, Kuiper kuşağında ve kendi etrafında pek “temiz” durmamaktadır. Temizlikten kasıt gezegenin baskın sahip olması gereğidir. Yani etrafındaki cisimler ya kendi parçası haline gelmeli ya da yörüngenin dışına atılmalıdır. 

İşin Çarşı grubuyla alakalı kısmı ise 25 Ağustos 2013 tarihinde “Hepimiz Plütonuz” pankartı açılması olduğu kadar yayınlanan bildiridir; 

Paris’teki birlik, Plüton’u sadece gezegenlikten diskalifiye etmekle kalmadı; adını da silerek kendisine bir numara verdi: 134340. 

Plüton’un başına gelenlere aşinayız. 

Yetiştiğimiz bu topraklarda, birileri, bir yerlerde, bir karar verme yetkisinde olduğunda, sahip oldukları güçle her şeyi kendi egemenlikleri doğrultusunda değiştirme kudretini göstermekten imtina etmedi. Halkın doğuştan sahip olduğu haklarını kullandırtmamaktan, mağduriyetler yaratmaktan, acılara acılar eklemekten hiç mi hiç imtina etmedi. 

Plüton’un isminin silinip, yerine numara verilmesine biz bu topraklardan aşinaydık mesela. Bu topraklarda yaşayan halkların numaralandırılmasından, insanların fişlenmesinden, isimlerinin değiştirilmesinden aşinaydık. 

İnsanların ötekileştirilmesinden aşinaydık. Nasıl ki Plüton, diğer sekiz kardeşiyle uzayda salına salına, kimseyi rahatsız etmeden güneşin etrafında huşu içinde dönerken birdenbire kovuldu ise, biz de burada “bütün halklar kardeştir, inanmayan kalleştir” dediğimizde zulme uğruyorduk. Aşinaydık işte 

Gerek daha sonra Gezi Parkı eylemlerinde ortaya çıkan etkinliği (hala yargılamalar devam etmektedir) gerekse Van üşümesin sloganıyla atkıların sahaya atılarak Van’a gönderilmesi (bu nedenle Beşiktaş aleyhine para cezası tatbik edilmiştir), ırkçılığa bir karşı duruş olarak hepimiz Eto’o’yuz pankartı ve onlarca örnek kanımca taraftar etkinliğini artıran bir unsur olarak ortaya çıkmaktadır[11].   

SONUÇ

Yukarıda kısaca da olsa açıklamaya çalıştığım üzere ev sahibi takım avantajının var olmasında seyahatten, öğrenme/aşinalık ve taraftar etkisine kadar birçok unsur çeşitli yazarlar tarafından ampirik olarak incelenmiştir. Ev sahipliğinin etkisinin ölçümlenmesi için matematiksel olarak formüle etme çabaları devam etmektedir. Ancak kanımca siyasal bir varlık olan insanın, kendi varlığına ve yaşadığı topluma ve artı değer sömürüsü yoluyla emeğine bile yabancılaştığı günümüzde sosyal olaylara duyarlılık tribün ve taraftar birliktelikleri açısından önem arz etmektedir. Bu birliktelikler taraftar desteğinde yoğunlaşmayı ve etkinliği de artırmaktadır. “A” harfi dahi UEFA’ya dert olan ve statlarda yasaklanan bir grubun dünyanın en etkin grupları arasında gösterilmesi boşuna değildir. Plüton’a Dünya kardeşinden selamlar. 

Tweet

Tweetle                      Paylaş                        Paylaş