Tuğrul AKŞAR/21 Aralık 2015 2014 ve 2015’te okuduğum üç kitap futbola bakış açımı ciddi ölçüde etkileyip geliştirdi. Aslında, hemen hemen bu kitaplarda dile getirilen ortak sosyo ekonomik bakış açısıyla örtüşen bir futbol anlayışım vardı.

Bu bakış açımla futbolu analiz ediyor ve yorumlamaya çalışıyordum. Ancak, 2014’te okuduğum ‘’Eşitsizliğin Bedeli- (Bugünün Bölünmüş Toplumu Geleceğimizi Nasıl Tehlikeye Atıyor?’’, 2015’te okuduğum ve kendisini konferansta canlı dinleme olanağı bulduğum Thomas Piketty’nin, ‘’Yirmibirinci Yüzyılda Kapital’’i ve yine Daron Acemoğlu’nun James A. Robinson ile birlikte kaleme aldıkları ‘’Ulusların Düşüşü’’ isimli kitapları, futbola, ekonomiye ve topluma bakış açımı daha da zenginleştirip geliştirdi.

Bu kitapların ana fikirlerini kısaca sizlerle paylaşacağım ki, futbola bir de bu gözle bakmaya ve onu okumaya çalışalım.  

Eşitsizliğin Bedeli 

Dünyanın en etkili birkaç iktisatçısı arasında gösterilen ve 2001'de Nobel İktisat Ödülü'nü kazanan Joseph Stiglitz, Eşitsizliğin Bedeli'nde gelir eşitsizliği konusuna önemli bir katkı yapıyor. Stiglitz kitabında özetle aşağıdaki konuları dile getirip irdeliyor.  

Eşitsizlik, daha düşük büyüme ve daha az verimliliğe yol açıyor. Fırsat yoksunluğu, aktif olan en değerli insanların tam olarak kullanılmadığı anlamına geliyor. Alttaki, hatta orta kesimdeki pek çok kişi, potansiyellerini kullanamıyorlar, çünkü kamu hizmetine pek ihtiyaç duymayan ve güçlü bir hükümetin geliri yeniden dağıtabilecek olmasından endişe duyan zenginler, siyasi nüfuzlarını vergileri indirmek ve kamu harcamalarını kısmak için kullanıyor. Bu da altyapı, eğitim ve teknoloji alanlarında yeterli yatırım yapılmamasına yol açarak, büyümenin lokomotiflerini engelliyor. 

Büyük Durgunluk, sosyal harcamalardaki kesintiler ve ücretler üzerinde baskı oluşturan yüksek işsizlik ile eşitsizliği daha da vahim hale getirdi. Eşitsizlik ekonomik istikrarsızlığa yol açıyor. Rant arayışı ekonomiyi bozuyor. Rant elde edenler, piyasa güçleriyle oynayıp piyasa politikalarını şekillendiriyor ve yarı yozlaşmış finansmanı sistemlerini kullanarak, hükümetler aracılığıyla paraya ve toplumsal politikalara yön veriyorlar. Bu süreçte, belirli ellerde biriken ve tekelleşen servet, mali kesimle işbirliği içine girerek, diğer sektördeki servetleri de yedeklerine alarak, yıkıcı borçlandırma ve tacizkar finans politikalarıyla yoksulları kullanıyorlar. Bu gibi durumlarda tepedekiler, alttakilerin doğrudan zarar görmesi pahasına zenginleşiyor. 

Eşitsizlik, daha düşük büyüme ve daha az verimliliğe yol açıyor. Fırsat yoksunluğu, aktif olan en değerli insanların tam olarak kullanılmadığı anlamına geliyor. 

Stiglitz, kendi deyimiyle, yüzde 1'lik kesimin devleti, yargıyı ve demokratik süreci ele geçirerek yüzde 99'un üzerinde nasıl egemenlik kurduğunu kapsamlı şekilde ele alıyor. ABD'de 1980 sonrasında artan eşitsizliği ve bunların yarattığı sorunları inceleyen kitap, Türkiye için de geçerli olacak önemli saptamalarda bulunuyor, ipuçları sunuyor: Sermaye, toplumsal kutuplaşma, rant arayışları, algı mühendisliği, ortaya çıkan büyük güven problemi, demokrasilerde paranın nasıl bu kadar güçlü hale gelebildiğini, toplumsal sınıflar arasındaki inanılmaz uçurumun yoksulluğu nasıl artırıp fırsat eşitliğinin kaybolmasına neden olduğunu çarpıcı örneklerle somutluyor.  

Finans piyasalarının işleyişine, aşırı kâr arzusunun doğurduğu büyük toplumsal yarılmaya, gelecekte artacak sorunlara dikkat çeken Eşitsizliğin Bedeli kapitalizm, siyaset, sermaye ve eşitsizlik ilişkisini anlamak için önemli bir kaynak. 

Yirmibirinci Yüzyılda Kapital 

Fransız ekonomist Thomas Piketty’nin Yirmibirinci Yüzyılda Kapital’i, geniş hacmine karşın okuması kolay kitaplardan birisi. Okumayı kolay kılan en önemli özelliği ise, on beş yıla yaklaşan araştırmaları sonucunda topladığı tüm verileri çok yalın ve basit bir şekilde analiz edebilmesi… 

Piketty kitabında özetle; Kapitalizmin gelir eşitsizliği yaratma makinesi olduğunu, sanayileşme ve küreselleşmenin zenginleşmede demokratikleşme yaratamadığını ve en zengin yüzde birin elindeki servetin yükselmeye devam ettiğini, gelir eşitsizliklerinin son 30 yılda patlama gösterdiğini grafiklerle anlatıyor. Trendin böyle devam etmesi halinde 2040-50’li yıllarda eşitsizliğin dayanılmaz boyutlara ulaşacağını, bunun da toplumsal huzursuzlukları daha da arttıracağını belirtiyor.  

Piketty bu kitabında temel olarak çok önemli bir tespit yapıyor. Bu tespite göre: İktisadi büyüme (r), yani kişi başına mili gelirdeki artış, bir ülkenin ne kadar zenginleştiğini gösteriyor. Sermayenin getirisi (g) ise, sermaye sahiplerinin ne kadar zenginleştiğinin göstergesi. Dolayısıyla, r>g olduğunda, sermaye sahiplerinin nüfusun geri kalanından daha hızlı zenginleştiği anlamına geliyor. Yani, bir toplumda sermayenin getiri hızı, milli gelirin artış hızından daha büyükse burada bir rant ekonomisinden bahsedilebilir. Bu da, toplum kesimleri arasındaki eşitsizliğin artmasına neden oluyor. Eşitsizlik özellikle sağlık başta olmak üzere, eğitimde ve yetenek gelişiminde çok önemli farklılıkların (eşitsizliklerin) meydana gelmesine neden oluyor. 

Piketty bu eşitsizliklerin önüne geçilebilmesi için zenginlerin servetlerinden servet vergisi alınmasını öneriyor. Herkesin sahip olduğu servet miktarı doğrultusunda vergi vermesinin, sistemdeki eşitsizliği önemli ölçüde azaltacağını dile getiriyor.  

Ulusların Düşüşü 

MIT’te iktisat profesörü olan Daron Acemoğlu ‘’Ulusların Düşüşü’’ isimli kitabında özetle; Ulusların, özellikle de birbirine benzeyen ulusların tarih boyunca yükseliş ve düşüşlerinde benzer özellikler taşıdığını, ulusların düşüşlerinde ekonomik, politik ve bunların neden olduğu tarihsel gelişmelerin önemli rolünün bulunduğunu, yükseliş ve düşüş dönemlerinde ülkelerin verimli ve kısır döngülerinin, o ülkelerin ekonomik, siyasal ve tarihsel gelişimlerine yön verdiğini, ülkeleri yükselten temel faktörün kurumsal tarihlerindeki paylaşımcı ve kapsayıcı kurumların çoğalmasına bağlı olduğunu, bu kurumlar aracılığıyla ülkelerin yeteneklerini geliştirdiklerini, zenginliklerini dengeli olarak toplumun her kesimine adil olarak yayabildiklerini, bu sayede demokrasinin ekonomiye yön verdiğini, bunun da toplumsal gelişimi tetiklediğini, gücün toplumun tüm kesimlerine yaygınlaştırılması için bu tür kurumlara gereksinim olduğunu, bu kurumların ne var ki, kendiliğinden ortaya çıkmadıklarını, bunun çoğulculuk temelinde hukukun üstünlüğü ile yargının bağımsızlığıyla mümkün olabileceğini, kısacası ülkelerin tarihsel, ekonomik ve politik gelişimlerinin bu kurumların varlıklarına bağlı olarak şekillendiğini; bu kurumların olmadığı ülkelerde ise genel olarak ekonomik gelişme ve siyasal değişmenin elitlerin ve nüfuz sahibi kesimlerin güdümünde, onların ekonomik ve siyasi çıkarlarını korumaya yönelik, çoğulculuktan uzak, sömürücü kurumların oluşmasına neden olduğunu, bunun da toplumsal kesimler arasında gelir ve hukuksal eşitsizlikleri beraberinde getirdiğini, süreç sonunda bu durumun ülke içinde yaratıcılığın ve görkemli devrimlerin önünü kestiğini, gelir ve adalet yapısındaki dengesizliğin süreç içinde o ülkelerin çökmesine yol açtığını araştırmalarıyla ortaya koyuyor. 

Günümüz Futbolu Dengesizlik ve Adil Olmayan Rekabet Üzerine Kurulu 

Yukarıdaki kitaplarda şunu gördük ki, bir ülkede veya bir toplumda gelir dağılımındaki dengesizlik ve eşitsizlik, süreç içinde o ülkelerin sosyal ve iktisadi yapılarının bozulmasına neden oluyor. Bu bozulma beraberinde rekabetsizlik, kalitesizlik ve yıkım getiriyor. Sistemin aksaması kaçınılmaz oluyor.  

İşte bu bağlamda futbolun sitrüktürel ve tarihsel gelişimine baktığımızda da, onun çok önemli bir değişim ve dönüşüm içinde olduğunu görüyoruz. Toplumsal değişim ve dönüşüm futbolu da etkileyip değiştiriyor. Bu açıdan konuya yaklaşıldığında, bugünkü futbolun ekonomik, sosyolojik ve oyun olarak, ne 30’lu yıllardaki futbolla, ne 50’li yıllardaki futbolla ne de 70’li yıllardaki futbolla ilgisi yok. Çünkü, futbol artık günümüzde milyarlarca insanı delicesine peşinden koşturan ve onların ilgisini itinayla milyarlarca Dolara dönüştürüp gelir yaratan, önemli bir endüstri ve toplumsal bir olgu haline gelmiş durumda.  

Futbolun Endüstriyel Aşamaya Ulaşması

1990'lardan itibaren dijital platformların gelişmesi ve giderek yaygınlaşmasına koşut olarak futbolun yapısı ve niteliği farklı bir boyuta evrildi. Futbol bu süreçte endüstriyel bir karaktere dönüştü. 2000'li yılların başından bu yana televizyonun internet ve sosyal medya ile girdiği sinerjik ve simbiyotik ilişki, hem görsel teknolojiyi, hem de futbolu derinden etkiledi. Bu gelişim ve değişim süreci futbolun ticarileşmesi ve parasallaşmasını çok farklı bir alana, yani finansallaşmaya taşıdı. Özellikle, UEFA’nın gelir maksimizasyonu odaklı organizasyonlara ağırlık vermesi, Şampiyonlar Ligi’ni bu kapsamda yeniden dizayn etmesi, kulüpleri yüksek gelir ve giderli bütçeler yapmaya özendirdi. Ancak, bu koşullarda bu yarışmalarda parasal gelirden pay almak mümkün hale getirildi. Bu da, kulüplerin finansal bir yapılanmaya gitmesine sebep oldu. 

Kısacası, futbolun 1990’lı yıllarla başlayan endüstriyel transformasyon süreci, 2000’lerden itibaren daha farklı bir aşamaya ulaştı. Bu süreçte teknolojinin tamamen televizyon ve internet emrine girmesiyle, kulüplerin kendi faaliyetlerinden yarattığı gelirlerin dışında (başta sponsorluk, halka arz, medya, maç günü gibi futbol gelirleri olmak üzere), çoğu gelirlerinde geometrik artışlar yaşandı. Futbolun yarattığı yıllık parasal gelirin Bu artışlar bir süre sonra bazı Ligler'de aşırı gelir yoğunlaşması ve buna bağlı servet birikimlerine neden oldu. Başta naklen yayın gelirleri olmak üzere gelirlerdeki sıra dışı artışlar, kulüplerin bütçelerinin büyümesine olanak sağladı. Bu değişim süreci aynı zamanda rekabetin de yeniden yapılandırıldığı bir dönem oldu.

Bu dönemde eşitler arasındaki rekabetin yerini, eşit olmayanlar arasındaki haksız rekabet almaya başladı. Dengeden uzaklaşan rekabet, büyükler (merkez lig ve takımlar) lehine, çevre lig (küçük lig ve takımların) aleyhine yeniden kuruldu. Dengesiz ve haksız rekabet kendisini sadece yeşil sahalarda değil, aynı zamanda ekonomik ve finansal olarak ta somutladı.

Merkez Liglerle Çevre Ligler Arasında Parasal Fark Açıldı

Nitekim, aşağıdaki tablodan da görülebileceği üzere Merkez Ligler ile Çevre Ligler arasında parasal dengeler bakımından derin uçurumlar oluştu.

Avrupa futbol gelirlerinin 2013-14 itibariyle ligler bazında dağılımına bakıldığında, Tablo:1) ile karşılaşıyoruz. Bu tabloya göre, 2014 itibariyle 19.9 milyar Euro büyüklüğe ulaşan Avrupa futbol pazarının yarattığı gelirin %56.78’lik kısmı beş büyük ligden geliyor. Kalan %43.22’lik bölüm ise diğer 49 UEFA ülkesinden geliyor.

Süper Lig ise yarattığı 600 milyon Euro’luk geliriyle Avrupa futbol pazarında %3’lük bir pata sahip. Tablo:1 bize parasal gelirin bölüşümünde ligler arasında ciddi bir dengesizliğin olduğunu ortaya koyuyor. Bu bağlamda değerlendirildiğinde, Premier Lig’in tek başına Avrupa futbol gelirlerinin %19.60’ını tek başına ürettiğini söyleyebiliriz.

Yine, 5 Büyük Lig içinde ise Premier Lig’in payı %35. Premier Lig’in bu kadar arayı açmasının temel nedeniyse, 2016-19 arası naklen yayın gelirlerinin satışından elde olunan 5,5 milyar sterlinlik rekor para. Bu parasal bolluk, sonuç olarak Premier Lig kulüplerinin ortalama gelirlerini de 125 milyon euroya çıkarttı. Ortalama gelirler Bundesliga’da 97, La Liga’da 86, Serie-A’da 78 ve Lig1’de ise 52 milyon Euro düzeyinde… Tablo 1’den de görülebileceği üzere Avrupa futbolunun iktisadi ve finansal göstergeleri sürekli büyüyerek, önemli tutarlara ulaştı. Deloitte’un son tarihli raporuna göre Avrupa futbol piyasasının 2014-15 sezonu itibariyle parasal büyüklüğü 19.9 milyar Euro olarak gerçekleşirken, bu tutarın 2016-17 sezonunda 25 milyar Euro’ya ulaşması bekleniyor.  

Bozulan Rekabet, Servet Birikimini Hızlandırdı  

Kulüpler arasındaki rekabetin dengesiz ve haksız bir rekabete dönüşmesi, kulüplerin bileşkesinden oluşan Lig yapılanmaları arasında da rekabetin bozulmasına yol açtı. Bunun doğal sonucu merkezde kümelenmiş ve futbolu domine eden merkez ligler (İngiliz Premier Lig, Alman Bundesliga, İspanyol La Liga, İtalyan Serie-A ve Fransız Lig1) oluştu. Bu ligler sahip oldukları haksız rekabet olanaklarını lehlerine kullanarak, zaman içinde Avrupa ve Dünya futbolunu yönlendiren ligler konumuna geldiler. Süreç içinde bu liglerin çevresinde de Periferi ve semi-periferi olarak nitelendirebileceğimiz lig yapılanması meydana geldi. Beş büyük ligin dışında, ancak sportif performans olarak onları zorlayabilecek ligler olarak değerlendirebileceğimiz (Hollanda Ligi, Portekiz Ligi, Belçika Ligi, Rusya Ligi, Türkiye Süper Ligi gibi) semi-periferi liglerin oluşumuna UEFA olanak tanıdı. Bu ligler, rekabetin tamamlanması için zorunlu liglerdi.   

Bu süreç aynı zamanda Merkez Ligler için bir servet birikim süreciydi de bir bakıma…Bu dönem teşvik, şike, rüşvet, şiddet, bahis gibi anti futbol unsurların da yavaş yavaş futbolun bağışıklık sistemini çökertmeden, palazlanmaya başladıkları dönemdir aynı zamanda. “Kazanmak için her şeyin mübah olduğu” bir ortamda, haksız rekabetlerini daha da maksimize etmeye çalışan takımlar, sportif performansın önündeki engelleri kaldırabilmek için yeri geldiğinde teşvik, şike, rüşvet, şiddet ve bahis gibi anti futbol unsurlarını da kullanmaktan çekinmediler.  

Ancak, bu olumsuzlukların bir süre sonra kendisine zarar verdiğini gören Finansal Futbol, bu kez başta Finansal Fair Play kuralları olmak üzere, bir dizi uygulamalarla futbolu, anti futbol unsurlarına karşı koruma altına almaya çalıştı. Ama bunu yaparken de, yine Merkez Liglerin ve bu liglerin takımlarının çıkarlarını koruyarak bu düzenlemeleri getirdiler.  

Büyükler Para Yaparken, Küçükler Kriz Sarmalından Kurtulamadılar  

Futbol ekonomisinin yarattığı gelirlerden çevre liglerin paylarına düşen gelirin giderek azalması, sportif rekabetin yanı sıra iktisadi ve mali olarak ta bu ligleri performans olarak olumsuz etkilemeye başladı. Bu olumsuzluk zaman içinde, o ülke liglerinde sosyal ve sportif huzursuzlukları da beraberinde getirdi. Aslında, bu liglerin temel sorunu, finansallaşan futboldan yeterli pay alamamaları nedeniyle, rekabet için gerekli sermaye birikimine yeterli düzeyde ulaşamamalarıydı. Finansal futbolun sermaye birikimin sürecinde, merkez liglerin gerisinde kalan bu çevre ligler, geçen süre içinde giderlerini karşılayabilecek yeterli geliri yaratamadıkları için finansal krizlere girmeye başladılar. Finansal kriz ise, Çevre Ligleri Merkez Ligler karşısında daha da yoksullaştırdı ve sportif performansta geride bıraktı. İstikrarlı bir büyümeyi yakalayamayan periferi ligler, doğal olarak gerekli sermaye birikimine ulaşamadıkları için varlıklarını da artıramadılar. Merkez liglerle rekabette yeterli varlığa sahip olamayan Çevre Ligler ve bu liglerin kulüpleri sportif performansta yetersiz kaldılar. Sportif performans yetersizliğinin bu ligler için anlamıysa: yaratılan futbol pastasından daha az pay almak anlamına geliyor.  

Servetin Belirli Ellerde Birikmesi Yolsuzlukları da Beraberinde Getirdi 

Futbolun yıllık yarattığı parasal gelirin devasa tutarlara ulaşması, bu büyüklüğün futbol otoritesinin ilgili kurumlarınca yeterince denetlenmemesi, çok önemli etik problemleri ve yolsuzlukları da beraberinde getirdi. Gerek kulüpler, gerekse futbolu düzenleyen kurumlar bazında bugün yüz yüze kaldığımız bazı yolsuzluk soruşturması ve usulsüzlükler, parasal büyümenin futbolu bir şekilde zehirlediğini de ortaya koyuyor.  

Özellikle, son zamanlarda FIFA ve UEFA nezdinde devam eden yolsuzluk soruşturması ve bazı yöneticilerin tutuklanıp görevlerinden alınması, FIFA başkanı Blatter ve UEFA başkanı Platini’nin yönetim kurulu üyeliklerinin askıya alınması, FIFA’nın hesaplarına bloke konulması gibi yaptırımlar da gösteriyor ki, futbolun parasal yönünün denetlenmesi konusunda önemli zaafların bulunduğunu bize gösteriyor.  

Kısacası, futbolda parasal büyümenin denetim dışında tutulması, futbolun yozlaşması ve bozulmasına neden oluyor. Bu durum futbolda rekabeti bozarken, servet paylaşımında da önemli eşitsizliklere yol açıyor. Servet eşitsizliği ise Ligler ve kulüpler arasında haksız ve dengesiz bir rekabetin oluşmasına sebep oluyor. 

Son Söz  

Bugün Avrupa futbolu finansal bir niteliğe bürünmüştür. Endüstriyel futbolun en üst aşaması olan finansal futbol süreç içinde Merkez Lig yapılanmasını yüceltirken, çevre liglerin giderek rekabetten uzaklaşmalarını da beraberinde getirmiştir. Bu süreçte Merkez Ligler sermaye birikimlerini yoğunlaştırıp servetlerini artırırken, Çevre Ligler ve bu liglerin takımları ise mali anlamda net borçlu kulüpler haline gelmişlerdir. Rekabet giderek aleyhlerine bozulmuş, sportif olarak yetersizleştirilmişler ve kriz sarmalına sürüklenmişlerdir. Aslında, uzun vadede futbolun ölümü anlamına gelen bu sportif, iktisadi ve mali durum sürdürülebilir değildir ve Avrupa futbolunun geleceğini tehdit etmektedir.   

İşte Avrupa futbolunun temel sorunu budur. UEFA bu soruna acilen çözüm bulmalı ve rekabeti deha dengede bir rekabete dönüştürecek yeni yapılanmalara yönelmelidir.  

Avrupa futbolunda var olan rekabet koşulları, Çevre Ligleri de gözeterek yeniden kurgulanmalı ve dengede rekabet sağlanmalıdır. Salt reyting ve daha fazla gelir yaratabilmek uğruna Merkez Ligleri koruyan ve kollayan bir futbol yapılanması yerine, daha demokratik, daha katılımcı ve daha adil bir rekabet yapısı oluşturulmalıdır. Bu süreçte başta Şampiyonlar Ligi olmak üzere UEFA'nın tüm organizasyonları bu bağlamda yeniden yapılandırılmalı ve Çevre Liglerin temsil yetenekleri artırılmalıdır. Merkez Ligler lehine haksız rekabete neden olan tüm yapılanmalar ve örgütlenmeler, dengeli rekabeti sağlayacak şekilde yeniden organize edilmeliler. Bu dönüşüm ve yeniden yapılanma oluşturulamadığı sürece, Çevre Ligler Merkez Liglerin fidanlığı ve payandası olmaya devam edeceklerdir.{jcomments on}  

Tweet

Tweetle                      Paylaş                        Paylaş